حکیمه خاتونحکیمه دختر امام جواد (علیه‌السلام)، خواهر امام هادی (علیه‌السّلام) و عمۀ امام عسکری (علیه‌السلام)، یکی از بانوان نقش آفرین در تاریخ پرافتخار شیعه است. ۱ - معرفی اجمالی«حکیمه» معروف به «حکیمه خاتون» عمه امام عسکری (علیه‌السلام) است که درباره تولد، کودکی و زندگی ایشان ـ مانند دیگر فرزندان غیر معصوم ائمه ـ اطلاعات اندکی وجود دارد و تنها گزارش‌هایی از ایشان درباره تولد [[|امام زمان (عجل‌الله‌فرجه‌الشریف)]] و نیز احوالات مادر آن حضرت وجود دارد. قابل توجه است که در فرزندان ائمه (علیهم‌السلام)، دو نفر به نام «حکیمه» معروف‌اند. یکی حکیمه، دختر امام موسی بن جعفر (علیه‌السلام) که به هنگام تولد امام جواد (علیه‌السلام) حضور داشته، کیفیت ولادت آن حضرت را بیان می‌کند. وی از زنان محترم بوده که محضر سه امام را درک کرده است. دیگری، حکیمه دختر امام جواد (علیه‌السلام) است که امروزه در میان شیعیان از شهرت بیش‌تری برخوردار است. ۲ - تاریخ ولادتدرباره تاریخ ولادت «حکیمه خاتون» گزارشی نیافتیم، ولی با توجه به تاریخ ولادت برادر بزرگ ایشان امام هادی (علیه‌السلام) در سال ۲۱۲ قمری [۱]
شیخ مفید، محمد بن محمد بن نعمان، الارشاد فی معرفة حجج الله علی العباد، ج۲، ص۲۹۵، قم، کنگره شیخ مفید، چاپ اول، ۱۴۱۳ق.
و نیز تاریخ وفات پدر بزرگوارشان امام جواد (علیه‌السلام) در سال ۲۲۰ قمری، [۲]
شیخ مفید، محمد بن محمد بن نعمان، الارشاد فی معرفة حجج الله علی العباد، ج۲، ص۲۹۷، قم، کنگره شیخ مفید، چاپ اول، ۱۴۱۳ق.
می‌توان تاریخ تولد «حکیمه خاتون» را دهه دوم قرن سوم قمری، یعنی بین سال‌های ۲۱۳ ـ ۲۲۰ قمری دانست.۲.۱ - اثبات وجود حکیمه خاتونبرای اثبات وجود دختری به نام حکیمه از دختران امام جواد (علیه‌السلام)، مستنداتی وجود دارد:شیخ صدوق چندین روایت از ایشان نقل می‌کند که خود بهترین سند برای وجود چنین دختری برای امام جواد (علیه‌السلام) است. اما پرسشی وجود دارد که چرا شیخ مفید در کتاب الارشاد خود، تنها فاطمه و امامه را به عنوان دختران امام جواد (علیه‌السلام) معرفی کرد، بدون آن‌که نامی از «حکیمه خاتون» ببرد؟! [۳]
شیخ مفید، محمد بن محمد بن نعمان، الارشاد فی معرفة حجج الله علی العباد، ج۲، ص۲۹۷، قم، کنگره شیخ مفید، چاپ اول، ۱۴۱۳ق.
این موضوع، برخی اندیشمندان متأخر را نیز به تعجب واداشته است. [۴]
مامقانی، عبدالله، تنقیح المقال، ج۳، ص۷۶، فصل النساء، نجف اشرف، مطبعة المرتضویة، ۱۳۵۲ق.
ولی به دو دلیل می‌توان گفت که شیخ مفید نیز وجود دختری به نام حکیمه را برای امام جواد (علیه‌السلام) انکار نمی‌کند:شیخ مفید بعد از ذکر نام پسران و دختران امام جواد (علیه‌السلام)، با قطعیت اعلام می‌کند که جز پسران یادشده، پسر دیگری برای حضرتشان وجود نداشته است (لم یخلّف ذکراً غیر ما سمیناه)؛ اما در مورد دختران، چنین قطعیتی را ابراز نمی‌کند. خود ایشان در همان کتاب ارشاد، با نقل روایتی از حکیمه خاتون، عملاً بر وجود چنین فرزندی صحه می‌گذارد: اَخْبَرَنِی اَبُوالْقَاسِمِ عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ یَعْقُوبَ عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ یَحْیَی عَنِ الْحُسَیْنِ بْنِ رِزْقِ الله قَالَ حَدَّثَنِی مُوسَی بْنُ مُحَمَّدِ بْنِ الْقَاسِمِ بْنِ حَمْزَةَ بْنِ مُوسَی بْنِ جَعْفَرٍ قَالَ حَدَّثَتْنِی حَکِیمَةُ بِنْتُ مُحَمَّدِ بْنِ عَلِیٍّ وَ هِیَ عَمَّةُ الْحَسَنِ ع اَنَّهَا رَاَتِ الْقَائِمَ ع لَیْلَةَ مَوْلِدِهِ وَ بَعْدَ ذَلِک. [۵]
شیخ مفید، محمد بن محمد بن نعمان، الارشاد فی معرفة حجج الله علی العباد، ج۲، ص۳۵۱، قم، کنگره شیخ مفید، چاپ اول، ۱۴۱۳ق.
از طرفی، غیر از راویان متقدم (مانند شیخ صدوق) دیگر مؤلفان مانند طبری که او نیز مانند شیخ مفید از مؤلفان قرن پنجم است، در کتاب «دلائل الامامه»، ذیل فرزندان امام جواد به حکیمه اشاره می‌کنند. [۷]
شیعی سبزواری، ابوسعید حسن بن حسین، راحة الارواح، ص۲۳۹، دفتر نشر میراث مکتوب، ۱۳۷۵ش.
۳ - ازدواجبه هر حال «حکیمه خاتون»، با «ابوعلی حسن بن علی مرعش بن عبیدالله بن ابی‌الحسن محمد اکبر بن محمدحسن بن حسین اصغر بن امام سجاد (علیه‌السلام)» ازدواج کرد. [۸]
طباطبایی حسنی، حسین بن محمد، تهذیب الانساب و نهایة الاعقاب، ص۲۵۰ ـ ۲۵۱، قم، نشر مکتبه آیت الله مرعشی نجفی، چاپ اول، ۱۴۱۳ق.
[۹]
رازی، فخرالدین، الشجرة المبارکه فی انساب الطالبیه، ص۱۶۹ ۱۷۰، قم، نشر مکتبه آیت‌الله مرعشی نجفی، چاپ اول، ۱۴۰۹ق.
[۱۰]
مروزی، ابوطالب اسماعیل بنی‌حسین، الفخری فی انساب الطالبین، ص۷۵ ۷۶، قم، نشر مکتبه آیت‌الله مرعشی نجفی، چاپ اول، ۱۴۰۹ق.
[۱۱]
ابن عنبه حسنی، شهاب‌الدین احمد بن علی، عمدة الطالب فی انساب آل ابیطالب، ص۳۴۷ ـ ۳۴۸، بیروت، منشورات دار مکتبة الحیاه، بی‌تا.
ثمره این ازدواج، سه فرزند به نام حسین، زید و حمزه بود [۱۲]
محلاتی، ذبیح‌الله، مآثر الکبری فی تاریخ سامراء، ج۲، ص۳۰۳، نجف، مطبعة الزهراء، ۱۳۶۸ش.
و هم‌چنین نوادگانی از ایشان در سرزمین ری و قزوین می‌زیستند. [۱۳]
مروزی، ابوطالب اسماعیل بنی‌حسین، الفخری فی انساب الطالبین، ص۷۶، قم، نشر مکتبه آیت‌الله مرعشی نجفی، چاپ اول، ۱۴۰۹ق.
۴ - حضور در ولادت امام زماناز روایات اسلامی به روشنی استفاده می‌شود که مادر حضرت مهدی (علیه‌السّلام) آموزه‌های دینی را در مکتب این بانوی بزرگوار فراگرفته است. افزون بر آن، حضور فعال وی در شب ولادت آخرین پیشوای معصوم و منجی موعود، نشان از جایگاه ویژۀ وی در خاندان عصمت و طهارت دارد. وی نخستین بانویی است که جمال دل آرای پیشوای آخرین را مشاهده کرده، یگانه روایتگری است که حکایت آن تولد منجی موعود را به تفصیل گزارش کرده است. امروزه دربارۀ چگونگی ولادت حضرت مهدی (عجل‌الله‌تعالی‌فرجه‌الشریف) مشهورترین گزارشی که می‌توان ارائه کرد، سخنان ارزشمند این بانوی بزرگ است. ۵ - نقل حکایت تولد امام زمانشیخ صدوق، این حادثه بزرگ را از زبان آن بانوی بزرگ چنین آورده است: حکیمه دختر امام جواد (علیه‌السّلام) گوید: امام حسن عسکری (علیه‌السّلام) مرا به نزد خود فراخواند. و فرمود: ای عمه! امشب افطار نزد ما باش! که شب نیمه شعبان است و خدای تعالی امشب حجت خود را (که حجت او در روی زمین است) ظاهر سازد. گوید: گفتم: مادر او کیست؟ فرمود: نرجس. گفتم: فدای شما شوم اثری در او نیست، فرمود: همین است که به تو می‌گویم. گوید: آمدم و چون سلام کردم و نشستم، نرجس آمد کفش مرا بردارد و گفت: ای بانوی من و بانوی خاندانم حالتان چطور است؟ گفتم: تو بانوی من و بانوی خاندان من هستی، گوید: از کلام من ناخرسند شد و گفت: ای عمه جان! این چه فرمایشی است؟ گوید: بدو گفتم: ای دختر جان! خدای متعال امشب به تو فرزندی عطا فرماید که در دنیا و آخرت آقا است. گوید: نرجس خجالت کشید و حیاء کرد... موسی بن محمد گوید: حکیمه دختر محمد بن علی (امام جواد) (علیهما السلام) که عمۀ پدر آن حضرتست به من گفت که خود او آن حضرت را در شب ولادتش و هم بعد از آن دیده است. [۱۷]
کلینی، محمد بن یعقوب، الکافی، ج۱، ص۳۲۹.
۶ - معرفی امام زماناحمد بن ابراهیم گوید: شرفیاب حضور حکیمه دختر محمد بن علی (امام نهم) خواهر ابوالحسن عسکری (امام دهم) گردیدم سال دویست و شصت و دو بود و در مدینه بودم و از پشت پرده با او سخن گفتم و از دین وی پرسیدم. کسی که باید امام بداند برای من نام برد و به من گفت: فلان پسر حسن عسکری (علیه‌السّلام) نام او را گفت، گفتم قربانت او را معاینه کردی یا خبر او را شنیدی؟ گفت: خبر او را از امام یازدهم شنیدم و برای مادرش نوشته بود، گفتم: آن مولود کجا است؟ گفت پنهانست. گفتم: شیعه به چه کسی مراجعه کند؟ حکیمه گفت: به جدۀ او مادر امام یازدهم. گفتم: وصیت خود را به زنی واگذاشته است؟! حکیمه گفت: پیروی از حسین بن علی بن ابیطالب (علیه‌السّلام) کرده است، زیرا آن حضرت به حسب ظاهر وصایای خود را به خواهرش زینب دختر علی بن ابیطالب سپرد (برای پنهان کردن امامت پسرش علی بن الحسین). سپس فرمود: شما مردمی مطلع از اخبار هستید؛ آیا در روایات به شما نرسیده که نهمین فرزند حسین (علیه‌السّلام) زنده است و میراثش تقسیم می‌شود؟ ۷ - فضایلعلامه مجلسی در «بحارالانوار» پس از بیان زیارات مخصوص امامین عسکریین (علیه‌السلام) در سامرا می‌نویسد: «همانا در این بقعه شریف قبری است منسوب به نجیبه کریمه، عالمه فاضله، نقیه رضیه، حکیمه بنت ابوجعفر جواد الائمه (علیه‌السلام). کسی که محرم اسرار اهل بیت (علیهم‌السلام) بود و مادر حضرت قائم (عجل‌الله‌فرجه‌الشریف) در محضر او معارف دینیه را آموخت، در هنگام ولادت حضرت حجت حاضر بود و بارها به محضرش رسیده و آن حضرت را زیارت می‌نمود؛ پس از شهادت امام حسن عسکری (علیه‌السلام) از سفراء و ابواب امام زمان (عجل‌الله‌فرجه‌الشریف) به شمار می‌رفت». با توجه به مطالبی از این دست، می‌توان به جلالت، شرافت، فضیلت، حیا و عفت این بانوی مکرمه پی برد.برخی منابع متأخر، وفات آن مخدره را سال ۲۷۴ قمری اعلام کرده‌اند. [۲۰]
حسینی جلالی، محمدحسین، مزارات اهل البیت (علیه‌السلام) و تاریخ‌ها، ص۱۴۴، بیروت، مؤسسة الاعلمی، ۱۴۱۵ق.
۸ - نقل روایتموضوعات روایاتی را که از حکیمه خاتون نقل شده، به صورت زیر می‌توان تقسیم‌بندی نمود: ۱. روایات درباره مادر امام زمان (عجل‌الله‌فرجه‌الشریف): روایات درباره مادر حضرت حجت (عجل‌الله‌فرجه‌الشریف) متعدد است؛ ولی یکی از آن روایت‌ها را حکیمه خاتون نقل می‌کند. [۲۱]
شیخ صدوق، محمد بن علی، کمال‌الدین و تمام النعمة، ج۲، ص۴۲۴، تهران، دارالکتب الاسلامیة، چاپ دوم، ۱۳۹۵ق.
[۲۲]
شیخ صدوق، محمد بن علی، کمال‌الدین و تمام النعمة، ج۲، ص۴۲۶ ۴۲۷، تهران، دارالکتب الاسلامیة، چاپ دوم، ۱۳۹۵ق.
۲. روایات درباره تولد امام زمان؛ [۲۳]
شیخ صدوق، محمد بن علی، کمال‌الدین و تمام النعمة، ج۲، ص۴۱۷ ۴۲۳، تهران، دارالکتب الاسلامیة، چاپ دوم، ۱۳۹۵ق.
۳. روایات درباره امامت حضرت مهدی (عجل‌الله‌فرجه‌الشریف). [۲۴]
شیخ صدوق، محمد بن علی، کمال‌الدین و تمام النعمة، ج۲، ص۴۲۹ ۴۳۰، تهران، دارالکتب الاسلامیة، چاپ دوم، ۱۳۹۵ق.
[۲۵]
شیخ صدوق، محمد بن علی، کمال‌الدین و تمام النعمة، ج۲، ص۵۰۱، تهران، دارالکتب الاسلامیة، چاپ دوم، ۱۳۹۵ق.
۹ - عناوین مرتبطولادت حضرت مهدی (علیه‌السلام)، شاهدان ولادت. ۱۰ - پانویس۱۱ - منبعفرهنگنامه مهدویت، خدامراد سلیمیان، ص۱۹۱-۱۹۲، برگرفته از مقاله «حکیمه خاتون». پایگاه اسلام کوئست، برگرفته از مقاله «حکیمه خاتون»، تاریخ بازیابی ۱۳۹۵/۱۲/۲۳. رده‌های این صفحه : فرزندان امام جواد
|